آیا انصار جزءشیعیان امام علی (ع)بودند؟

بسم الله الرحمن الرحیم

خلاصه مقالة انصار و گرایش آنان به تشیع

مشخصات مقاله: نویسنده غلامحسن محرمى،مجله تاریخ در آینه پژوهش سال سوم ،شماره چهارم،زمستان1385،ص191-211

انصار، یکى از دو بخش عمده جامعه اولیه مسلمانان و از یاران مخلص و فداکار پیامبر به شمار مى آمدند و در راه پیشرفت اسلام زحمت هاى زیادى را متحمّل شده و در سخت ترین فرصت ها، پیامبر را یارى کرده بودند، لذا در آیات قرآن و روایات نبوى از آنان تعریف و تمجید شده است. در حقیقت، عنوان انصار، واژه اى است که قرآن براى آنان انتخاب کرده است.

به اعتقاد نویسنده انصار به هیچ وجه کسانى نبودند که خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله)را از حقشان محروم کنند. اگرچه عموم آنان از نظر اعتقادى، یعنى پیروى از على(علیه السلام)و فرزندانش و اعتقاد به این که امیرمؤمنان و فرزندانش جانشین پیامبر(صلى الله علیه وآله) هستند، شیعه به شمار نمى آیند، ولى براساس معناى سیاسى و ولایى تشیع، یعنى مقدم دانستن خاندان پیامبر بر دیگران در رهبرى جامعه و نیز دوست داشتن آنان، مى توان آن ها را شیعه دانست، چنان که برخى از رجال نویسان و شرح احوال نویسان اهل سنّت بر اساس همین معنا بسیارى از بزرگان و شخصیت هاى صدر اسلام را شیعه به شمار آورده اند.

بنابراین سوال نویسنده این است که با وجود آنان چگونه امیرمؤمنان(علیه السلام) از حقّش محروم شد و چرا آن حضرت را یارى نکردند و فراتر از آن، آیا انصار در محرومیت اهل بیت نقش نداشتند و تشکیل اجتماع سقیفه را چگونه مى توان توجیه کرد؟ ایشان ضمن بیان دلایل تاریخى گرایش انصار به تشیع به این پرسش پاسخ  می پردازد.

1-عدم شکایت ائمه اطهار(علیهم السلام) از انصار2- کثرت شیعیان صحابى از میان انصار3- تقابل انصار با رقباى امیرمؤمنان(علیه السلام) 4-همراهى انصار با امیرمؤمنان(علیه السلام)

1-عدم شکایت ائمه اطهار(علیهم السلام) از انصار

نویسنده معتقداست با این که اجتماع سقیفه ابتدا از سوى انصار تشکیل شد، ولى در سخنان ائمه اطهار(علیهم السلام) چندان شکایتى از انصار به سبب محروم ساختن آنان از حقشان به چشم نمى خورد، در حالى که امیرمؤمنان(علیه السلام) در موارد متعددى از ظلم و تعدّى قریش شکایت کرده و به کوشش آنان براى دست یابى به خلافت تصریح مى کند. وبرای نمونه تعدادی از سخنان امام علی(علیه السلام) وامام حسن (علیه السلام) در شکایت از قریش را بیان میکند.

واز حمایت امام از انصار بعد از سقیفه در برابر قریش سخن میگوید. براى مثال، زمانى که میان انصار و قریش درگیرى پیش آمده بود و انصار از قریش و همراهى آن ها کناره گیرى کرده و در برابر آن ها موضع منفى گرفته بودند، و خُطباى قریش و شعراى آن ها نیز بر ضد انصار شعر و خطبه ایراد مى کردند و مى خواستند از آن ها زهر چشم بگیرند، امیرمؤمنان به پسر عموى خود، فضل بن عباس دستور داد که در دفاع از انصار شعر بگوید. انصار هم متقابلا از حسان بن ثابت خواستند براى تشکر از آن ها شعر بگوید و او در شعرش از امیرمؤمنان(علیه السلام) به عنوان وصى رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نام برد.

2- کثرت شیعیان صحابى از میان انصار

نویسنده در این مقاله بیان می کند که عمده شیعیان صحابى و یاران و شیعیان امیرمؤمنان و سایر ائمه(علیهم السلام) از اصحاب پیامبر تا عصر امام سجاد(علیه السلام)، از انصار بودند و در میان انصار، افراد بسیارى از همان ابتدا به جایگاه معنوى امیرمؤمنان معتقد بوده و امامان معصوم(علیهم السلام) را به خوبى مى شناختند. از جمله فروه بن عمرو انصارى، شش تن از دوازده نفرى که ابوبکر را در مسجد استیضاح کرده و خواستار کناره گیرى او شدند، از انصار بودند دهم چنین هنگامى که على(علیه السلام) در مسجد کوفه از کسانى که در غدیر خم بودند خواست که برخیزند و در مورد آن، گواهى دهند، دوازده تن از انصار برخاستند و شهادت دادند که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در غدیر خم، درباره او چه فرموده است. بیشترین راویان حدیث غدیر، انصار بودند، همین طور داستان سخن گفتن سر بریده امام حسین(علیه السلام) را زید بن ارقم نقل کرده است.

در میان انصار، شیعیانى چون جابر بن عبدالله انصارى وجود داشتند که مبلّغ آل محمد(علیهم السلام) به شمار مى آمدند.ابوایوب که میزبان پیامبر در مدینه و از بزرگان انصار و یاران مخلص امیرمؤمنان(علیه السلام)به شمار مى آمد، در جنگ نهروان نیز ابوایوب انصارى، فرمانده میمنه سپاه على(علیه السلام) بود مى گفت:رسول خدا(صلى الله علیه وآله)به من دستور داده همراه على(علیه السلام) با ناکثین، قاسطین ومارقین بجنگم.

.

3- تقابل انصار با رقباى امیرمؤمنان(علیه السلام)

در جریان سقیفه اگرچه عموم انصار با ابوبکر بیعت کردند، ولى به استثناى چند نفر، از کارشان پشیمان شدند و در موضع مخالفت با ابوبکر قرار گرفتند. در این هنگام، قریش کینه هاى خود را آشکار ساختند و با انصار دشمنى کرده و بر ضد انصار سخنان تند و آتشینى ایراد نمودند و آنان را به نقض بیعت متهم ساختند.

در دوران خلفا قریش بر عکس زمان پیامبر، قدرت گرفتند و انصار ضعیف و از صحنه سیاست کنار گذاشته شدند، به گونه اى که ابوبکر، یازده فرمانده براى جنگ هاى «ردّه» فرستاد که در میان آن ها یک نفر هم از انصار نبود. و نیز چهار سپاه براى فتح شهرها فرستاد و از انصار هیچ فرماندهى تعیین نکرد.آنهااز نظر تقسیم بیت المال هم مورد تبعیض قرار گرفتند. تنها بنى هاشم بودند که به انصار توجه مى کردند و گاهى واسطه میان آن ها و خلفا شده و نیازهایشان را برآورده مى ساختند، چنان که ابن عباس میان آنان و عمر واسطه مى شد و با اصرار، عمر را وادار مى کرد تا به آن ها احسان و نیکى کند.

در زمان عثمان نیز درگیرى میان قریش و انصار اوج گرفت، چرا که قدرت قریش افزون شد. اما انصار ساکت ننشستند و نخستین کسانى بودند که به اعمال و خلاف کارى هاى عثمان اعتراض کردند. اولین بار جَبَله بن عمر ساعدى انصارى علیه عثمان انتقاد کرد و او را تهدید نمود که باید مروان را رها کند هم چنین هنگامى که عثمان محاصره شد، انصار جزو مخالفان او بودند و محاصره کنندگان را یارى مى دادند و قاتلان عثمان از خانه هاى انصار بالاى دیوار رفتند و عثمان را کشتند.

در زمان خلافت امویان نیز  انصار از حق خودمحروم ماندند. معاویه عده زیادى از بنى امیه را که شمار آن ها به هزار نفر مى رسید، براى تضعیف انصار در مدینه ساکن کرده بود، به طورى که مدینه یکى از مراکز مهم استقرار بنى امیه به شمار مى آمد. این افراد، جریان سیاسى حجاز را به نفع معاویه تعدیل مى کردند. هم چنین معاویه همیشه اُمراى اموى براى مدینه مى گماشت .انصار، دشمنان معاویه به شمار مى آمدند، چون متهم به دست داشتن در قتل عثمان بودند و همراه على(علیه السلام) در جنگ ها علیه معاویه شرکت جسته بودند. معاویه تمامى حقوق و مزایاى انصار را قطع کرد و آن ها را فقیر ساخت، در مقابل آن دسته از بنى امیه که در مدینه سکونت داشتند، ثروت مند بودند.

آخرین ضربه بنى امیه بر انصار در واقعه حرّه بود که یزید در پى قیام مردم مدینه به فرماندهى عبداللّه پسر حنظله، غسیل الملائکه بر ضد خلاف کارى هاى یزید، مسلم بن عقبه را براى سرکوبى مردم مدینه به آن شهر فرستاد و سه روز جان، مال و ناموس مردم را بر سپاهیانش مباح نمود.

4-همراهى انصار با امیرمؤمنان(علیه السلام)

همان طور که قریش در مقابل انصار از خلافت ابوبکر دفاع مى کردند و آن ها را متهم به پیمان شکنى مى نمودند، انصار هم از خلافت امیرمؤمنان(علیه السلام) در مقابل قریش و بنى امیه دفاع مى کردند.از جمله این افراد می توان به خزیمة بن ثابت، ذوالشهادتین، ثابت بن قیس بن شماس، ابوالهیثم، ، ابوایوب و سهل بن حنیف،قیس بن سعد، و نعمان بن عجلانمی توان اشاره کرد.

انصار تا آخر، از خلافت آن حضرت دفاع کرده و حامى آن بودند و با تمام قوا در جنگ هاى آن حضرت علیه ناکثین، قاسطین و مارقین شرکت جستند.انها در صفّین هم حضورى فعال داشتند و ضربات سنگینى را بر پیکره سپاه شام وارد ساختند و عده اى از آن ها در جنگ به شهادت رسیدند. ابوایوب انصارى، یار وفادار پیامبر(صلى الله علیه وآله) در هر سه جنگ جمل، صفّین و نهروان شرکت داشت و در نهروان فرمانده جناح راست سپاه امیرالمؤمنین(علیه السلام) بود.

نتیجه

نویسنده در این قسمت به سوالی که در ابتدای مقاله مطرح کردند [چرا آن حضرت را یارى نکردند و فراتر از آن، آیا انصار در محرومیت اهل بیت نقش نداشتند و تشکیل اجتماع سقیفه را چگونه مى توان توجیه کرد؟] این گونه پاسخ می دهد:

 علت را مى توان در قدرت سیاسى رقباى امیرمؤمنان(علیه السلام) و تلاش همه جانبه قریش در محروم کردن آن حضرت از رهبرى سیاسى جامعه اسلامى، جستجو کرد، چنان که اراده شیعیان کوفه مبنى بر طرف دارى از امام حسین(علیه السلام) با آمدن ابن زیاد نتیجه نداد و اتحادشان از هم پاشید. در مقطع زمانى سقیفه هم اگرچه تلاش هایى از انصار در طرف دارى از امیرمؤمنان(علیه السلام)صورت گرفت، ولى با وجود رقیبان سیاسى قوى پنجه اى چون قریش تلاش هاى آنان بى نتیجه ماند.

     قربانی زاده