خلاصه کتاب زمینه های پیدایش خلافت فاطمیان
بسم الله الرحمن الرحیم
زمینه های پیدایش خلافت فاطمیان نویسنده:محمد علی چلونگر، ناشر : پژوهشگاه حوزه و دانشگاه
سال نشر 1386 هـ.ش
ساختار
1-مقدمه
2-بررسی ومعرفی منابع
منابع تاریخی اسماعیلیان
منابع تاریخی غیر اسماعیلیان
منابع دینی غیر اسماعیلی
کتب جغرافیا ومسالک وممالک
-
تحقیقات جدید
الف) تحقیقلت مورخان عرب
ب)مستشرقان ومحققان غیرعرب
مطالب کتاب در چهار فصل آمده است:
-
زمینه‌هاى سیاسى گرایش به فاطمیان در افریقیه
الف)اوضاع سیاسی افریقیه ومغرب در آستانه قیام فاطمیان:ابتدا به محدوده جغرافیایی این منطقه می پردازد،بعد به بررسی علل انحطاط دولت های شمال افریقا می پردازد از جمله :
بنی مدرار افراطی گری ،اختلاف ونزاع های داخلی ودر گیری های خارجی
عوامل انحطاط بنی رستم :عوامل داخلی ودر گیری های خارجی
ادریسیان واغلبیان
ب) زمینه های سیاسی موفقیت فاطمیان
*ضعف خلافت عباسیان در افریقیه
*موقعیت جغرافیایی افریقیه در بلاد کتامه (بلاد ایکجان دارالهجره مرکز دعوت ابو عبدالله شیعی) دور بودن از خلافت عباسیان ،دور بودن از دولت بنی اغلب،منطقه ای کوهستانی در حصار کوهها ،صعب العبور،دور از دسترس
*نیروی عظیم انسانی:انقدر زیاد بود ند که به هر شهری نزدیک می شدند دروازه های آن شهر باز می شد
*عدم نفوذ خوارج در بلاد کتامه:(در مناطقی که خوارج نفوذ می کردند علویان جایی نداشتندوبالعکس هم بود)سر زمین کتامه به خاطر تبلیغات علویان از قبل علوی بودند ودشمنی کتامه با زناته پایگاه اصلی خوارج باعث شد کتامه از علویان استقبال کنند
*اختلاف وانشقاق در اسماعیلیه مخالف فاطمیان
*عدم نفوذ دیگر فرقه ها دیگر اسماعیلیه در مغرب
*ضعف سیاسی دیگر فرقه های شیعه در افریقیه
ج)تاریخ قیام فاطمیان در افریقیه: ابتدا دعوت اسماعیلیان در مغرب قبل از ابوعبدالله شیعى، داعى بزرگ اسماعیلیان، بررسى شده وبعد تاریخچه دعوت ابوعبدالله و موفقیت وى و آمدن «عبیدالله مهدى» و تشکیل خلافت در سال 297ق طرح و به بررسى عواملى که به موفقیت ابوعبدالله کمک کرده، پرداخته شده است.
-
زمینه های اجتماعی گرایش به فاطمیان در افریقیه:
اوج گیر یتضاده در قرن سوم زمینه گرایش به فاطمیان را ایجاد کرد.به خاطر جنبه اعتراض امیز این گروه به خلافت عباسی
الف)اوضاع اجتماعی افریقیه :اقوامی مانند افارقه ،رومی ها ،بربر ها برررسی این اقوام بخصوص قوم بربر
ب) عوامل و زمینه‌هاى موفقیت اجتماعى فاطمیان در افریقیه:1-پایگاه اجتماعی طبقات سهیم در قیام فاطمی از طبقات پایین جامعه بود2-سلطه جویی اعراب 3-طرح ارمان هایی همچون عدالت اجتماعی 4-بهره برداری فاطمیان از رقابت های قبیله ای 5-استفاده از روابط قبیله ای6-سیاست همراه با تسامح ومدارای مذهبی
ج)اباحى‌گرى فاطمیان و اسماعیلیان:به خاطر آزادی عملی که به پیروان خود می دادند مخالفان آنها به انها تهمت اباحی گری زدند وآنها را مساوی مزدگیان بابکیان قرار می دادند.از جمله این مخالفان:امام محمد غزالی ،ابن جوزی،عبدالقادر بغدادی،خواجه نظام الملک
د)علوم غریبه وگرایش به فاطمیان:گروهی از مخالفان آنها را به استفاده از جفر وجادو وعلوم غریبه برای جذب پیروان مذهب خود متهم کردند.
-
زمینه های مذهبی وفرهنگی گرایش به فاطمیان
الف)موقعیت تشیع و علویان در افریقیه و مغرب در قرن سوم. در اینجا ضمن بیان تاریخچه ورود علویان و شیعیان به این منطقه، به بررسى علل نفوذ تشیع و علویان و بهره‌بردارى فاطمیان از این نفوذ در جهت اهداف خویش پرداخته شده است.از جمله دولت ادریسیان که در قبل از فاطمیان در انجا تشکیل شد وزمینه های گسترش تشیع را در افریقیه ایجاد کرد.
،ب) مهدویت وگرایش به فاطمیان: تاریخچه مهدویت در افریقیه و مغرب، تأثیر آن در گرایش به فاطمیان بررسى شده است. تأثیر جنبه‌هاى دینى و اجتماعى مسئله مهدویت در دعوت فاطمیان مورد بررسی قرار گرفته است. اولین کسی که مسئله مهدویت را در مغرب پایه ریزی کرد عبد الرحمن ابن زیاد بن انعم بود/گرد آوری احادیث مهدویت وهمچنین جعل این احادیث برای جذب بربر ها
ج)«نقش تشکیلات دعوت در تشکیل خلافت فاطمیان» ، علاوه بر بررسی ویژگى‌هاى داعیان، به شیوه‌هاى به‌کار گرفته شده در افریقیه و مغرب براى پیشبرد دعوت فاطمیان می شود/مخفی وسری بودن دعوت فاطمیان انتخاب شهر سلمیه شهری که موقعیت سوق الجیشی داشت مانند شهر حمیمه عباسیان/پنهان بودن رهبر قیام تازمانی که قرامطه بر علیه عبیدالله المهدی شورید عباسیان متوجه رهبر قیام شدند.اهداف خود را تحت پوششش کار هایی از جمله تجارت /دانش اندوزی /سیاست صوفیانه انجام می دادند.
-
زمینه های اقتصادی گرایش به فاطمیان
الف) در بخش اول از این فصل، زمینه‌هاى تجارى موجود در افریقیه و مغرب، که توجه مدعیان قدرت را براى تشکیل حکومت به خود جلب کرده، بررسى شده است .وجود معادن طلا ونقره در این منطقه /وجود راهها ی تجاری وسوق الجیشی شهرها
ب)عوامل اقتصادی در به قدرت رسیدن فاطمیان: به آن دسته از عوامل اقتصادى که زمینه‌ساز قیام فاطمیان در اواخر قرن سوم بوده، پرداخته شده است. برخى از این عوامل، به اوضاع اقتصادى افریقیه و مغرب و برخى دیگر به عملکرد اقتصادى فاطمیان مربوط مى‌شود.
فاطمیان با بزرگ نشان دان مشکلات اقتصادی مردم واینکه راه اغلبیان در این زمینه اشتباه است مردم را به سوی خود جذب کردند.جمع آوری اموال توسط فاطمیان برای پیشبرد قیام به این شکل بود:
1-پرداخت خمس اموال توسط پیروان اسماعلییه
2-دریافت نوعی مالیات شرعی مانند دینار الهجره(برای رفع نیاز مهاجران)درهم الفطره(تازه واردان می دادند)
3-غنایم
4-هدایا
5-صدقات
نتیجه گیری
شکل‌گیرى زمینه‌هاى تشکیل این دولت، وابسته به عوامل زیر است:
1- ضعف قدرت خلافت عباسیان، زمینه‌هاى رشد هرچه بیشتر جریان‌ها و جنبش‌هاى مخالف حاکمیت ایشان را فراهم آورد.
2- فاطمیان، به عنوان یکى از جنبش‌هاى مخالف عباسیان، موفق به ایجاد حکومت و خلافت در افریقیه شدند.
3- تنش‌هاى سیاسى افریقیه و مغرب، که برگرفته از درگیرى بین قبایل این مناطق بود، زمینه‌اى مناسب براى قیام فاطمیان فراهم آورد.
4- برخلاف ادعاى بسیارى از منابع اهل سنت (مخالف فاطمیان)، رشد نهضت اسماعیلیان در افریقیه و مغرب، ارتباطى به اباحى‌گرى فاطمیان و نفى احکام اسلامى توسط آنان ندارد.
5- وجود زمینه‌هاى فکرى مهدویت و آمدن منجى در افریقیه و مغرب، از دلایل پیروزى قیام فاطمیان بوده است .
6- نفوذ علویان و تشیع در افریقیه و مغرب، از عوامل مؤثر در گرایش به فاطمیان بود .
7-فاطمیان همانند بسیارى از قیام‌گران قبلى، با تکیه بر مذهب و استفاده ابزارى از آن، براى پیشبرد اهداف سیاسى، وارد عمل شدند. آنان از عقاید دینى براى مشروعیت بخشیدن به حرکت خویش و متحد کردن اجتماعات قبیله‌اى بربر سود جستند. حضور و نفوذ علویان و شیعیان در مغرب، قبل از فاطمیان، زمینه گرایش مذهبى به ایشان را مساعد کرد. نفوذ تشیع در مغرب، منحصر به رجال و قبایل نبود، بلکه در میدان ادبیات و شعر و قصص محلى هم بود.
8-فاطمیان در دوران قیام، از عناوین و مفاهیم مذهبى مورد احترام بربرها استفاده مى‌جستند؛ به‌ویژه از عناوین اهل بیت(ع) وفاطمى که مورد توجه بربرها بود، بهره گرفتند. آنها همچنین از طرح عقاید خاص اسماعیلى که زمینه پذیرش آن در میان قبایل بربر کم بود، خوددارى کردند.تفکر مهدویت در میان قبایل بربر و در منطقه مغرب، قبل از حضور فاطمیان وجود داشت و ایشان از این نفوذ استفاده کردند. به باور نویسنده، مهدى‌گرایى فاطمیان، نه تنها بر گروه‌هاى متعرض اسماعیلى تأثیر گذاشت، بلکه بر دسته‌هایى از شیعیان امامى، که به تدریج از گوشه‌گیرى و عدم قدرت‌یابى سیاسى تشیع امامیه ناراضى شده بودند نیز تأثیرگذار بود و آنان را به طرف اسماعیلیان و فاطمیان کشانید .
چشم ، اتفاقا من هم به مطالب تاریخی بسیار علاقه مند هستم استاد