خلاصه کتاب مبارزات شعیان در دوره نخست خلافت عباسیان

نام کتاب :مبارزات شیعیان در دوره نخست خلافت عباسیان ،ترجمه کتاب جهاد الشیعه فی العصر العباسی الأوّل،نویسنده دکتر سمیره مختار الیثی ،مترجم دکتر سید کاظم طباطبایی،نشر استان قدس رضوی

کتاب مشتمل است بر پنج بخش و بیست و دو فصل، به قرار ذیل:

بخش اول: موضع گیری  شیعه در برابر بر پایی دولت عباسی

بخش دوم:مجاهدت  های شیعیان زیدی وامامی در عهد منصور

1-محمد نفس زکیه

2-ابراهیم عبدالله

بخش سوم:مبارزات شیعیان در عهد مهدی وهادی

1-حسین بن علی شهید فخ در زمان هادی

بخش چهارم:مبارزات شیعیان در عهد هارون

1-قیام یحیی بن عبدالله وادریس بن عبدالله

بخش پنجم:قیام های شیعیان در عهد مامون ومعتصم

1-قیام محمد ابن ابراهیم وابوالسرایا

2-قیام محمد دیباج

3-قیام علی بن محمد بن جعفر صادق وابوعبدالله بررادر ابوالسرایا

4-قیام شیعیان در یمن

5-قیام محمد بن قاسم در زمان معتصم

بخش اوّل کتاب، تحت عنوان موضع شیعه در برابر بر پایی دولت عباسی است که در فصل اوّل معانی و مفاهیم شیعه و دیدگاه های گوناگون راجع به ظهور مذهب تشیع، توضیح می دهد. شیعه در لغت : به معنای پیروان وانصار است واز واژه مشاع (همراهی) ومتابعت گرفته شده مخصوص هواداران حضرت علی ع وفرزندان اوست

پیدایش تشیع

در ابتدا نظرات مختلف در مورد زمان پیدایش شیعه را بیان می دارد 1- زمان حضرت رسول 2- بعداز وفات حضرت رسول 3- در زمان خلافت عثمان 4- بعد از شهادت حضرت علی ع5 -بعداز واقعه کربلا

در ابتدا یک حزب نظامی وسیاسی نبود وبه عنوان  انصار وپیرو حضرت علی به شمار می امدند.وقتی حضرت یاران خودرا به شیعه می خواند معنایی فراتر از این نداشت .به نظر طه حسین شیعه در زمان امام علی هنوز به مفهومی که میان متکلمان وفقها است متداول نبود. بعد از حادثه کربلا «شیعه» به عنوان فرقه ای دینی با آرا و عقاید سیاسی و دینیِ متمایز از اهل تسنن ظهور کرد و تبلور و مظهر و مصداق آن قیام توّابین و مختار و نضج گیری فرق امامیه و کیسانیه است.

مبارزه شیعیان درعراق

تأکید محقّق بر قیام توابین و مختار که ماهیتی نظامی و صبغه جهادی دارند، به عنوان نقطه آغازین شکل گیری مذهب تشیع،می داند ومیگوید کار نا تمام توابین را کامل کردند نویسنده در ادامه به معرفی حرکت های شیعی در عراق و فرقه های امامیه و کیسانیه به عنوان پشتوانه های ایدئولوژیک این حرکت می پردازد.

وبعد به بررسی فرقه امامیه می پردازد واینکه ائمه در مسائل سیاسی ورود پیدا نکردند.فرقه فرقه شدن شیعه به کیسانیه غالیان .. وقیام های خونین شیعیان زمینه را برای خلافت عباسیان اماده کرد

در فصل دوم از بخش اوّل اثر مبارزات شیعیان در سقوط دولت اموی،. در این فصل به بهر ه جویی عباسیان از قیام های شیعیان در دوران امویان ،چگونگی فعالیت های زیر زمینی عباسیان، قیام زیدوسود بردن عباسیان از شکست این قیام قیام یحیی عبدالله بن معاویه.

 

مؤلف در سه فصل دیگر ابتدا تحوّلات روابط بین خاندان  علوی و عباسی را با ارائه تاریخچه خاندان عباسی و تحولات مناسبات ایشان با آل زبیر، بنی امیه، بنی مروان و علویان از عباس تا منصور بررسی کرده، سپس مبانی مشروعیت عباسیان را از دیدگاه خود و پیروان شان مستند به خطبه ها، اشعار و گفتارهای منعکس شده در منابع، تشریح نموده است.

مبحث بعدی معرفی افکار و آرای دینی و سیاسی فرقه های سبئیه، کیسانیه، هاشمیه، بیانیه، زیدیه و فرقه های منشعب از آن چون جارودیه، سلیمانیه، صالحیه و تبریه به عنوان بنیان های فکری و عقیدتی حرکت های نخستین شیعی در عصر اوّل عباسی می باشد. در نهایت مبحثی را به معرفی شخصیت ابوسلمه، تلاش ها و انگیزه های وی در انتقال خلافت به علویان اختصاص داده و سپس به تحلیل نتایج آرا و آثار قتل ابوسلمه پرداخته است.

سبئیه:بعد از شهادت حضرت علی ع به 4 دسته تقسیم شدند که همه در بداءاعتقاد دارند وجزء گروه غالیان هسنتد وملطی آنان رااحزاب کفر وفررقه های جهل میخواند

کیسانیه:غیبت محمد حنفیه ودر کوه رضوی  وهمرا هوادارانش برانگیخته می شود.

هاشمیه:محمد حنفیه مرده است ورزندش هاشم جانشنین اوست.او دعوتگران وحجت هارا به کار گرفت واز اهم اصطلاحات شیعه شد این فرقه به بهچند دسته تقسیم شد از جمله منتظران عباسیه بیانیه رزامیه

زیدیه:از معتدل ترین فرق شیعی شناخته شده.در عصر اول عباسیان دستخوش تحولات شد وفرقه جارودیه از ان منشعب شد(ابو جارود)

سلمانیه(پیرو سلیمان بن جریر)امامت مفضول با وجود افضل قبول است

فرقه صالحیه:بزدیکترین فرقه به اهل سنت است امام علی با رضایت خود خلافت را ئاگذار کرد

بخش دوم تحت عنوان «مجاهدت های شیعیان زیدی و امامی در عهد خلیفه عباسی منصور»

 شامل عناوین ذیل می باشد:

قیام محمد نفس زکیّه و ابراهیم بن عبداللّه و موضع امام صادق(ع) و شیعیانِ امامی نسبت به منصور، رویارویی فکری شیعیان با عباسیان و دیدگاه ها و موضع گیری های ابوحنفیه و مالک بن انس وابوحنیفه نسبت به این دو جریان فکری.

قیام محمد نفس زکیّه، به عنوان برجسته ترین حرکت ضدّ عباسی در دوره مذکور، است و با استناد به  روایات ابتدا به معرّفی شخصیّت و موقعیت علمی و سیاسی نفس زکیّه پرداخته، سپس زمینه ها و بستر قیام وی را به تفصیل بیان می دارد. موضع و عکس العمل منصور و اقدامات او در مقابله با نهضتِ نفس زکیّه، مبحث دیگر این فصل است.

در ادامه نویسنده با طرح مکاتبات منصور و محمد نفس زکیّه، به معرفی دیدگاه های ایشان راجع به اساس مشروعیتِ قیام نفس زکیه می پردازد. بررسی میزان پراکندگی دعوت محمد نفس زکیّه عنوان دیگر این مبحث می باشد.

کالبد شکافی دقیق موضع طبقات و گروه های اجتماعی جامعه اسلامی در برخورد با قیام محمد نفس زکیّه اعم از شرکت پیشوایان بزرگ فرقه های اسلامی، مانند مالک بن انس و ابوحنیفه و علمای بزرگ عصر خصوصاً علمای مدینه در این قیام، بررسی نقش قبایل حجاز و موضع و میزان حمایت هر یک از قبایل از نفس زکیّه، نقش حاکمان عباسی مدینه و بزرگان شهر در حمایت و پشتیبانی قیام نفس زکیّه از دیگر فصول این بخش است. در نهایت مؤلف به ارائه تصویری جامع از روند شکل گیری، تحقق، گسترش و سرکوبی قیام نفس زکیه می پردازد.

فصل دیگر این بخش به تشریح قیام ابراهیم بن عبداللّه اختصاص دارد که در آن عناوین، شخصیت و پایگاه اجتماعی ابراهیم، دلایل گزینش شهر بصره از جانب ابراهیم به عنوان مرکز قیام، گستردگی و پراکندگی دعوت وی و علل آن، خصوصاً در عراق و ایران مورد بحث قرار می گیرد. سهم فرقه ها و نحله های بلاد اسلامی در تأیید و حمایت از دعوت ابراهیم به ویژه زیدیان، حنفیان، مالکیان و فقهای بصره از مباحث دیگر این فصل می باشد که متعاقب آن نهضت ابراهیم و پیامدهای آن خصوصاً برای طیف فقها، علما و محدثان بزرگ آن عصر، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. در نهایت مؤلف به تجزیه و تحلیل مشروح عوامل سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی شکست نهضت محمد و ابراهیم می پردازد.

نویسنده در مبحث موضع امام صادق(ع) و شیعه امامیه نسبت به منصور، به معرفی حیات و شخصیت علمی و سیاسی امام صادق(ع) و آرا و عقاید امامیه، همچنین بررسی موضع گیری های امام در مورد قیام های علوی در دوره اموی و عباسی پرداخته است.

نویسنده با طرح مسئله عدم مشروعیت قیام نفس زکیه از نظر امام، به بررسی نقش و جایگاه امام در این قیام پرداخته است و به حمایت های عملی امام از محمد نفس زکیه اشاره می کند که از آن جمله است: اجازه ایشان به فرزندانش موسی و عبداللّه برای شرکت در نهضت و پناه دادن به حسن بن زید و یحیی بن عبداللّه از سران علوی قیام که باعث شدت عمل منصور نسبت به امام و تبعید ایشان می گردد. وی سرانجام نتیجه گیری می کند امام، بستر و اوضاع را برای اقدامات نظامی، مناسب تشخیص نمی داده و اقدام به آن را مایه ظلم و تضییق بیشتر عباسیان بر علویان می دانسته، از این رو شیوه امام خوض در مسائل علمی و عبادی، و کناره گیری از ورود به نزاع های سیاسی عصر بوده است. وی عمده ترین آرای سیاسی امام را امامت به نص، عصمت و علم امام، تقیّه، عدم طعن بر عمر و ابوبکر و غاصب بودن بنی امیه و بنی عباس می داند.

 

بخش سوم به مجاهدت های شیعیان در عصر دو خلیفه مهدی و هادی

 

به عنوان مقدمه به تحولات فرقه ای شیعیان در این عصر و انشعاب دو فرقه اصلی اثنی عشریه و اسماعیلیه از فرق امامیه اشاره می کند و سپس به معرفی آرا و عقاید اسماعیلیان، تشکیلات حزبی، تحولات و انشعابات درون فرقه ای و تأثیر و تأثرات سیاسی ایشان تا آخر عهد اوّل عباسی پرداخته است.

خلافت مهدی و سیاست رفق و مدارای وی با علویان، موضع شیعیان زیدی نسبت به مهدی و حرکت های ضد عباسی عیسی بن زید و علی بن عباسی و موضع امام موسی کاظم(ع) نسبت به مهدی، از دیگر مباحث این بخش است.

تشیع یعقوب بن داود، وزیر مهدی خلیفه عباسی و تلاش او برای انتقال خلافت به علویان، عنوان فصل دیگر این بخش است که در آن به بررسی ساختار دیوان سالاری عباسی و جایگاه ایرانیان در آن را بررسی کرده، به معرفی وزارت یعقوب بن داود به عنوان مصداق این جایگاه می پردازد.

قیام حسین بن علی در عهد خلافت هادی، آخرین عنوان این بخش است که با معرفی این شخصیت علوی به بررسی مستند زمینه های شکل گیری قیام در مدینه، موضع امام موسی کاظم(ع) نسبت به قیام، فلسفه قیام و عوامل سرکوب سریع آن را مستنداً بررسی می کند.

در بخش چهارم، مؤلف با بررسی سیاست هارون الرشید نسبت به علویان، به معرفی دو قیام یحیی و ادریس بن عبداللّه و ارتباط آنان با برامکه و نتایج این دو قیام می پردازد و سعی دارد سؤالات ذیل را پاسخ دهد:

چه عللی سبب گردید یحیی وارد معامله با هارون شود؟ آیا رشید در قولش صادق بود؟ چرا او به عهد و پیمانش وفا نکرد؟

در فصل بعدی سیاست هارون الرشید را در دو مرحله معرفی می کند:

مرحله اوّل سیاست تسامح و نیکی به علویان واین اقدام توسط جعفر پسر یحیی برمکی مورد تشویق قرار گرفت

و مرحله دوم، سیاست شدّت و سخت گیری نسبت به ایشان است که برای نمونه می توان سخت گیری نسبت به امام موسی کاظم(ع) و زندانی کردن او را ذکر کرد.

قیام یحیی بن عبدالله

بعد از قیام فخ به منطقه دیلمستان رفت ویاران زیادی جمع کردند هارون برای سرکوب او یحیی بررمکی را مامور کرد واو نیزپسرش  فضل را برای این کار پیشنهاد کرد

 

قیام ادریس بن عبداللّه در بلاد مغرب و پیامدهای نهضت وی، وکشته شدن ایشان توسط مامور هارون

 

در فصل بعد سیاست هارون الرشید نسبت به شیعه و امام موسی کاظم(ع) و مواضع گوناگون و گاه متضاد وی در مورد شیعیان و زعمای ایشان از جمله عبداللّه بن حسن، محمد بن یحیی، عباس بن محمد و موسی بن جعفر را جداگانه بیان داشته و سیاست ها را به استناد منابع، تجزیه و تحلیل می کند ررسی موضع برمکیان در رابطه با علویان پرداخته است و با جرح و تعدیل این گزارش ها سعی در بازسازی منطقی آن دارد.

بخش آخر درباره انقلابات شیعه در عهد مأمون و معتصم است که با مقدمه ای در مورد اوضاع سیاسی جهان اسلام و وضع شیعیان در عهد کوتاه امین شروع می گردد و با قیام ابن طباطبا و ابوالسرایا ادامه می یابد. در این فصل به طور مستند زمینه قیام ابن طباطبا، مناسبات ابوالسرایا با ابن طباطبا و محمد بن محمد بن زید، جانشین ابن طباطبا و گستردگی قیام و اقدامات ابوالسرایا و علویان، طی دوره حاکمیت شان بر بصره، کوفه، واسط، حجاز و یمن، نیز عوامل شکست ابوالسرایا و فلسفه قیام وی پرداخته است. در ادامه موضع نصر بن شیث نسبت به علویان را بررسی کرده است. دیگر جنبش علوی، قیام محمد دیباج است که با ذکر علل قیام و بازآفرینی حکومت او در حجاز، به فرجام وی و تجزیه و تحلیل عوامل شکست قیام می پردازد.

بحث بعدی بررسی ولایتعهدی امام رضا(ع) و عکس العمل شیعیان نسبت به آن است. نگارنده دیدگاه های مطرح راجع به انگیزه های مأمون در طرح مسئله ولایتعهدی و واکنش علی بن موسی الرضا(ع) و شیعیان را ذکر نموده و دیدگاه خود را به طور مستند تشریح کرده است. وی در نهایت به جرح و تعدیل روایات فرجام کار امام رضا(ع) و فضل بن سهل و ارائه فرضیات خود در این باره می پردازد.

عنوان فصل دیگر، قیام علی بن محمد بن جعفر صادق (دیباج ) وعوامل قیام اوو ابی عبداللّه برادر ابوالسرایا است

دکتر لیثی قیام علی بن محمد را در کوفه نمونه بارز دیدگاه منفی شیعه راجع به ولیعهدی می داند زیرا که در قیام علی بن محمد شیعیان با قوای عباسی علیه برادر علی بن موسی عباس بن موسی که جهت عهده داری حکومت آن جا آمده بود، جنگیدند

سپس به بررسی زمینه ها ، عوامل و پیامدهای قیام های شیعی در یمن در زمانن مامون می پردازد. این قیام ها عبارتند از: قیام ابراهیم بن موسی الکاظم(ع) معروف به قصاب و قیام عبدالرحمن احمد علوی.

در فصل بعد مؤلف به معرفی تحلیلی قیام محمد بن قاسم در عهد خلیفه معتصم می پردازد و در نهایت اوضاع شیعیان را در عهد خلیفه واثق توضیح می دهد. دکتر لیثی در خاتمه کتاب به معرفی عوامل استمرار جهاد شیعه در گستره تاریخ پرداخته و نتیجه می گیرد به یُمن این قیام ها تشیع در شهرهای بزرگ اسلامی انتشار یافت وشیعه نقش برجسته ای را در تمدن اسلامی ایفا کرد. وی معتقد است حرکت های شیعی به رغم تنوع و گوناگونی، هدف مشترکی را دنبال می کرد که حقّانیت بیت علوی برای خلافت اسلامی و اسقاط خلافت عباسی و تحقق خلافت علوی می باشد.

در مرحله آخر دکتر لیثی علل استمرار نهضت های شیعه در عصر اوّل عباسی را به شرح ذیل معرفی می کند:

1 فرقه های متعدد شیعه و گسترش ایشان در پهنه جهان اسلام.

2 تقیّه و دعوت سرّی در تعالیم شیعی.

3 حبّ مسلمانان به آل بیت رسول اللّه (ص) خصوصاً بیت علوی

4 مرجعیت و اعتبار والای بیت علوی در علم و ادب به عنوان وارثان علم نبی و انبیا(علیهم السلام).

5 باز بودن باب اجتهاد در تفکر شیعی.

6 سازگار شدن تعالیم شیعه با فرهنگ و تمدن اقوام گوناگون.